مقدمه
نگاه انسان به گذشته و آثار ساخته شده در دوران مختلف تاریخ همراه با حفظ و احیای آن بوده است. رسوم، عقاید، فرهنگ و آثار منقول و غیرمنقول ساخته شده از مواردی بودند که به حفاظت از آن اهتمام گذاشته شده است. معماری ایران در عصر پهلوی با گذار از سبک معماری گذشته خود، سبکی نو و همگام با معماری و آهنگ نوگرایی زمان خود را ایجاد کرد و رویکرد مثبتی در بنیان و آبادانی سرزمین داشت. از جمله اقدامات می‌توان به تاسیس شهرهای جدید، ایجاد صنایع و کارخانه، احداث راه‌آهن سراسری اشاره کرد. شهر رامسر که امروزه مرکز شهرستان رامسر واقع در منتهاالیه غربی استان مازندران و یکی از مراکز مهم جذب گردشگر با توجه به وجود آثار تاریخی و فرهنگی، نزدیکی کوهستان به دریا، وجود جنگل‌های فراوان و رودخانه‌های دایمی شناخته میشود، در اوایل قرن گذشته با ایجاد بناهایی نظیر هتل، شهربانی، بانک کشاورزی، کاخ مرمر، کاخ مادرشاه، ساختمان فلاحت، دبستان اردیبهشت، کازینو و …، و احداث معابر اصلی و فرعی مانند بلوار شمالی – جنوبی مقابل هتل، میدان‌ها و … ساختار اصلی آن شکل گرفت.
باغ سی و سه هکتاری رامسر از با ارزش‌ترین آثار فرهنگی – تاریخی داخل بافت تاریخی رامسر و از مهم‌ترین آثار ملی ایران به شمار می‌رود.
باغ رامسر و مستحدثات واقع در آن با شماره 2323 در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این باغ از سمت جنوب با خیابان شهید رجایی، هتل بزرگ و کاخ مرمر مجاور است و در ضلع شمالی آن بلوار شهید رزاقی و عمود به آن بلوار معلم (کازینو) قرار دارد، از غرب با شهربانی، بانک ملی و مهمان‌خانه شماره 3 و ساختمان فلاحت که همگی در آثار ملی به ثبت رسیده همجوار است، و از شرق با ساختمانهای بانک کشاورزی و پاسگاه انتظامی که هردو به ثبت ملی رسیده‌اند منتهی میشود.
مشخصات و محدوده باغ
محدوده حریم آثار تاریخی شهر رامسر در سال 1379 به تصویب رسید و ضوابط و مقررات حفاظتی آن به سازمان‌ها و ادارات مربوط ابلاغ شده است
این حریم شامل ضوابط مترتب به عرصه‌ها و حرایم سه گانه آن است.
این باغ از سمت جنوب با خیابان شهید رجایی، هتل بزرگ و کاخ مرمر مجاور است و در ضلع شمالی آن بلوار شهید رزاقی و عمود به آن بلوار معلم (کازینو) قرار دارد، از غرب با شهربانی، بانک ملی و مهمان‌خانه شماره 3 و ساختمان فلاحت که همگی در آثار ملی به ثبت رسیده همجوار است، و از شرق با ساختمانهای بانک کشاورزی و پاسگاه انتظامی که هردو به ثبت ملی رسیده‌اند منتهی میشود.
باغ با طولی برابر با 1700 متر به صورت شرقی – غربی گسترده شده و عرض آن در کناره شرقی 170 متر و گوشه شرقی 120 متر است. در مرکز نیز عرض آن به 250 متر می‌رسد. مساحت باغ حدود 30 هکتار است.
نظام طراحی آن برگرفته از خطوط هندسی و ایجاد میدان و مسیرهای دسترسی است. این اثر با توجه به توپوگرافی منطقه به شکل موجود طراحی شده است. قسمت میانی آن دارای نظام باغ‌سازی منظم و با توجه به اسناد و گزارشات پیشین الهام گرفته از باغ‌سازی غربی بوده. در قسمت غربی، باغ مرکبات قراردارد که بخشی از آن با درختان جنگلی مانند توسکا، اکالیپتوس، گردو، عرعر، بلوط ودیگر درختان بومی جنگل‌های هیرکانی پوشیده شده است. بخش غربی آن در حال حاضر متروکه بوده و تنها آثاری از کرت‌بندی و نظام باغ مرکبات در عکس‌های هوایی قابل مشاهده است. در سال‌های گذشته با احداث خیابان در میانه‌ی باغ پیوستگی آن از بین رفته است.
جداره و دیواره‌سازی باغ در دو گونه ساخته شده است. در بخش جنوبی از نرده‌های بتنی و در مقابل آن نرده فلزی با پایه بتنی استفاده شده است. دیگر بخش‌ها نیز نرده فلزی با پایه بتنی بکار رفته است. پله‌های منتهی به باغ سیمانی و دارای تزیینات گیاهی است، پایه‌های نرده در بخشهایی دارای گلدانی‌های سیمانی است که آن نیز با نقوش گیاهی مزین شده است.
بلوار رامسر
بلوار تاریخی رامسر با شروع به ساخت بناهای رفاهی و خدماتی و همچنین احداث باغ ایجاد شد. این بلوار از سمت دریا و ساختمان کازینو تا جنوب به طول تقریبی 1800 متر امتداد دارد و به باغ رامسر منهتی میشود.
در سال‌های ابتدایی به شکل خیابان بود که در دو سمت آن درختان و زمین‌های زراعی وجود داشت. با گسترش شهر، خیابان به بلوار تبدیل شد و مسیر ماشین‌رو به پیاده‌راه و دو طرف آن مسیر تردد ماشین تغییر شکل داد.
در ادامه تحولات، شهرک چهارصد دستگاه در مجاورت بلوار احداث شد، و در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ساختمانهای اداری و حکومتی در بخش جنوبی و غربی بلوار شکل گرفتند. شهرک شهرآسر در ضلع جنوبی و شرقی بلوار در اواخر دهه چهل خورشیدی احداث شد.
پیشینه طرح
مطالعات حفاظت، احیا و مرمت آثار ملی در سال‌های گذشته انجام گرفته است. با توجه به اینکه مورد مطالعاتی ما، باغ و بلوار تاریخی مربوط به دوره پهلوی بوده و معماری معاصر به حساب می‌آید؛ پیشینه مرمتی در این زمینه در کشور بسیار نادر است. آثار ثبتی پس از قاجار محدود بوده و باغ و خیابان در میان آن بسیار کم است. از این رو مطالعاتی از قبیل مرمت و احیا باغ‌های تاریخی، مانند باغ فین، باغ ارم، باغ چهلستون، باغ شاهزاده و … در این طرح استفاده اندکی خواهد داشت و ارتباط محتوایی آن‌ها تنها در رابطه با فضای سبز و درختان خواهد بود.
هدف طرح
مطالعات باغ رامسر با رویکرد حفاظت و احیا کاربری آن و همچنین مرمت بخش‌های آسیب دیده، وجوه فرهنگی، تاریخی، عملکردی آن و ارتباط آن با محیط پیرامون شکل گرفته است. بازگشت به طرح و ایده‌های اولیه ساخت، بررسی عوامل مخل، بررسی عملکردی، که به تهیه طرح حفاظت و مرمت آن منجر خواهد شد.
کاربرد و اهمیت طرح
اهمیت موضوع بر آن است که معماری و شهرسازی دوره پهلوی به واسطه ویژگی‌های خاص خود در کشور تاثیرگذار بوده است. در شهر رامسر هم در زمینه عمران و آبادانی تاثیر به‌سزایی داشته است. با توجه به اینکه این شهر در اقلیم خوش آب و هوایی قرار گرفته و از همجواری با دریا، جنگل و کوه که سبب جذب حداکثری گردشگر به شهر است برخوردار است. نیاز به توسعه و ایجاد فضاهای خدماتی و گردشگری و حفظ هویت فرهنگی – تاریخی دارد. این مهم با رویکرد حفاظت از وجوه فرهنگی و آثار تاریخی امکان پذیر است از این رو تهیه طرح حفاظت، مرمت و ساماندهی و احیای آثار تاریخی و باغ رامسر جهت ادامه حیات ضروری است. با اجرایی شدن طرح و قابلیت احیا علاوه بر حفظ هویت و وجوه فرهنگی برای شهر در اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی نیز تاثیر به‌سزایی دارد.
فرضیات طرح
با توجه به کالبد اثر و منحصر به‌فرد بودن آن از لحاظ معماری و شهرسازی و شیوه اجرا، بیانگر قدمت و تاریخ آن است، که به دوره پهلوی برمی‌گردد. این وجوه فرهنگی باعث حفظ اعتبار اثر تاریخی شده و حیات آن تداوم می‌یابد.
روش تحقیق
این پژوهش یک مطالعه کاربردی است که به روش توصیفی – تاریخی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای و تحقیقات میدانی انجام میشود. منابع کتابخانه‌ای، بررسی مدارک موجود در آرشیو وزارت میراث فرهنگی، اداره‌کل استان مازندران و شهرستان رامسر، عکس هوایی و نقشه‌های سال‌های مختلف، تصاویر قدیمی، بررسی سفرنامه‌ها، استفاده از اسناد و متون تاریخی و تاریخ شفاهی، و مطالعات میدانی شامل کروکی، برداشت، تهیه نقشه‌های دقیق، مستندسازی و مصاحبه و مقایسه تطبیقی اثر با آثار هم‌دوره خود است.
آثار پیرامون باغ و بلوار رامسر
هتل
همزمان با آغاز روند نوسازی در دوره پهلوی اول، نگاه ویژه به شمال کشور و شهرهای ساحلی باعث ایجاد شهرهای جدید، بناهای خدماتی، هتل و تفریحی شد. هتل رامسر از اولین بناهای پیشرو این سبک بود، استفاده از معماران خارجی و مهندسان ایرانی در ساخت هتل، استفاده از مصالح و روش ساخت به روز مختص آن دوران و پیروی از سبک‌های معماری بین‌المللی بنای هتل را دارای ارزش‌های برجسته ملی و جهانی می‌کند. این بنا در سه طبقه و نقشه قرینه ساخته شده، استفاده از گچبری و سیمان‌بری‌های زیبا و ساخت مجسمه و نقش برجسته‌های دقیق و با کیفیت و زیبا به هر چه زیباتر شدن این بنا کمک کرده است.
ساخت این مجموعه از سال 1307 شروع و تا سال 1312 افتتاح شده است. وجود هتل باعث ایجاد باغ و بلوار و دیگر بناهای شاخص شهر رامسر و بنیان توسعه شهری شد.
کازینو
موقعیت بنا
مجموعه کازینوی سابق(توسکاسرا) در ضلع شمالی شهر رامسر واقع شده است، از شمال به دریای خزر، از شرق به مجتمع توریستی ساحلی توسکاسرا، از جنوب به بلوار کازینو و از غرب به بلوار شهید باهنر منتهی میشود.
تاریخچه بنا
همزمان با احداث هتل قدیم، مهمانسراها، ساختمانهای نظامی و دولتی و باغ و بلوار، بنای کازینو نیز در دهه 21 شمسی در شهر رامسر ساخته شد. این ساخت و سازها در راستای گسترش شهرهای ساحلی دریای خزر از جمله بندرانزلی، بابلسر، رودسر، چالوس و … شکل گرفت. معماری بنای کازینو دارای فرم سادهی هندسی و پلان به نسبت متقارن و تکرار بازشوها در نما است، دو یال در اطراف، استخر، رختکن و ویلاچهها به همراه متل ساحلی اجزای مجموعهی کازینوی سابق رامسر را تشکیل میدهند.
مشخصات بنا
مجموعه کازینو متشکل از پنج بخش به شرح ذیل است:
- دو بخش اقامتی که در گذشته با نام ویلاچه از آن یاد میشده و در حال حاضر با عنوان متل خزر با کاربری مهمانپذیر در دو ضلع شرق و غرب بنای کازینو واقع شده است. مجموعه دارای 18 اتاق با سرویس کامل است.
- دو بخش رختکن که برای استفاده از ساحل دریا و استخر احداث شده و دارای 46 اتاق با سرویس کامل بهداشتی است.
- بنای کازینو در دو طبقه شامل سالنهای پذیرایی و اجرای مراسم، سرویسهای بهداشتی، آشپزخانه است. مجموعه دارای شالوده بتنی و دیواره با مصالح آجر و ملات سیمان است. سقف بنا تاق ضربی است که با استفاده از زیربندی (اسکلت چوبی) پوشش شیروانی بر روی آن اجرا شده است. در ضلع جنوبی و بخش فوقانی بنای کازینو منبع آب بتنی جهت ذخیرهسازی آب تعبیه شده است.
رنگ آبی در نقشه
این بنا با عنوان «مجموعه فرهنگی-تفریحی رامسر» در تاریخ 17 اسفند سال 81 به شماره 7856 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بررسی آسیبها و عوامل مخل بنا
با بررسی میدانی آسیبهای وارده به بنا موارد زیر مشاهده شد:
- سازه اصلی بنا از سلامت کامل برخوردار است، هیچگونه نشانهای از رطوبت، ترک یا دیگر موارد خطر ساز برای ساختمان دیده نشد.
- بخشهایی از سقف راهروی جنوبی، آشپزخانه و سرویسهای بهداشتی بدلیل بارش نزولات جوی تخریب شده است.
- نفوذ رطوبت در قسمت غربی بنا به داخل از دیوارههای شمالی و غربی و سقف.
- نفوذ رطوبت به دیوارههای راهپلهی غربی بنا در جبههی شمال و غرب آن.
- دیوارههای خارجی بنا در ضلع شمالی دارای رطوبت صعودی بوده و برروی بنا آثار کپک، قارچ و جلبک دیده میشود.
- وضعیت نامناسب قرنیزها، ناودانی‌ها و پوشش بام شامل ترک، زنگ زدگی، جابجایی و پارگی قسمتی از پوشش بام.
- تبله کردن عایق بام.